هدف من از همان ابتدا از رشته مطالب انتقال آب ارائه راهکاری برای مقابله با خشکسالی در ایران بوده است.

مبحثی که مورد توجه من قرار گرفت کاریز ها یا قنات ها بود که از قدیم الایام مورد استفاده ما ایرانی ها قرار میگرفت زیر جغرافیای ایران خشک و نیمه خشک است و کمابیش مشکل آب در ایران وجود داشته است.از این رو با سیستمی بسیار هوشمندانه این انقال آب را از مناطق پر آب به سمت مناطق کم آب انجام می دهند که خیلی مورد توجه من قرار گرفته.

قنات چیست؟

قنات یا به عبارت درست تر “کاریز” یک راهروی زیرزمینی است که آب را از یک سفره زیر زمینی به مناطق کم آب و پست تر منتقل می کند.به عبارت ساده تر قنات یا کاریز یک راه آب یا کانال آبی زیر زمینی هست که با هدایت آب از مناطق پرآب و بلند به مناطقی که دارای آب کمتر و همچنین ارتفاع کمتری نسبت به دریا هستند،کار آبرسانی را انجام میدهد.

در کاریزها بر خلاف اینکه آب از روی سطح زمین حرکت کند که احتمال آلوده شدن و از آن مهمتر تبخیر وجود دارد،از عمق زمین به سمت مقصد خود حرکت میکند و با چاه هایی در طول این مسیر آب از این کانال ها برداشت می شود.ایرانیان با کمک این قنات ها توانستند آب را به مناطقی که نیاز بود انتقال دهند و ار آن استفاده هایی مانند کشاورزی و دامپروری کنند.

کاریز،اختراع ایرانی ها

به دلایل جغرافیایی قسمت بزرگی از ایران همیشه در طول تاریخ خشک و کم آب بوده و این اتفاق،ایرانی ها را به این فکر انداخت که آب مناطق پر آب را به این مناطق انتقال دهند و چه راهی بهتر از کاریز ها؟ ویکیپدیا در این باره مینویسید:

فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره‌های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی‌شود به کشاورزی بپردازند. این قنات‌ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات‌های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.

ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را کاریز یا کهریز نام نهادند. نخستین قنات‌ها و طولانی‌ترین قنات دنیا در ایران واقع شده‌است.با این اختراع که در نوع خود در جهان بی‌نظیر بوده‌است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع‌آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ ابزار کمکی از درون زمین به سطح زمین جاری می‌گردد. کاریز که به دست مقنی‌های ایرانی ساخته شد. این حرفه به همراه خود ساعت آبی و آسیاب آبی را نیز به همراه آورده‌است. با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد هنوز هم این روش استفاده از آب در برخی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی رکن اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است. گوبلو معتقد است که کاریز، ابتدا یک فن ویژه آبیاری نبوده، بلکه به‌طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی به هنگام حفر معادن بوده‌است. اگرچه در گسترهٔ فرهنگی ایران، از معادن مس و احتمالاً روی موجود در کوه‌های زاگرس، در هزارهٔ دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده‌است اما این نظر گوبلو چندان علمی بنظر نمی‌آید و با مطالعات میدانی در مورد قناتهای ایران همخوانی ندارد خود او نیز بعد نظرش را اصلاح کرده‌است.

ساختمان کاریز

میله چاه:

به چاه های حفر شده در طول مسیر کاریز گفته میشود که هرچه به مادر چاه نزدیک تر می شوند عمق آن ها بیشتر میشود.این میله ها به منظور خروج خاک هنگام کندن کاریز ها مورد استفاده قرار میگرفتند.آنها همچنین به تهویه راهرو قنات و تأمین اکسیژن بیشتر برای کارگران کمک می کنند. این چاهه ا با فراهم آوردن امکانی جهت ارسال امکانات و ابزار مورد نیاز و تخلیه ضایعات نقش مهمی را در مرمت و بازسازی قنات ایفا می کنند. میله چاهها باعث کاهش زمان مورد نیاز برای ساخت و ساز و یا تعمیر قنات، و کاهش هزینه های مربوط به آن می شوند. قطر این میله چاهها بین ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی متر است.

مادرچاه:

عمیق ترین میله ای که حفر میشود و اولین میله در مسیر شروع کاریز هست.مادر چاه ها به روی سفره های آب زیرزمینی حفر میشوند و در واقع کانال انتقال آب از مادر چاه امتداد پیدا میکند.

پشته:

فاصله بین دو میله پشته نامیده میشود.فواصل بین آنها بین ۲۰ تا ۲۰۰ متر است. در حقیقت هر چه عمق میله چاهها بیشتر باشد فاصله ی آنها از یکدیگر نیز بیشتر می باشد.

راهرو:

راهرو و یا تونل قنات مجرایی است تقریباً افقی که برای دسترسی به آب سفره های زیرزمینی و انتقال این آب به سطح زمین حفر می شود. ابعاد این راهرو بگونه ای است که کارگران بتوانند در آن به راحتی جابه جا شده و فعالیت نمایند: ارتفاع آن حدود ۹۰ تا ۱۵۰ سانتی متر و عرض آن کمتر از نصف ارتفاع آن است.

خشکه کار:
به قسمتی از راهرو قنات گفته میشود که حد فاصل بین منطقه آب دار یا زه آب قنات تا مظهر گفته میشود و هرچه عمر قنات بگذرد به طول آن اضافه میشود.

تره کار:
به قسمتی از راهرو قنات گفته میشود که آب به داخل مجرای قنات تراوش میکند و میزان آبدهی قنات بستگی به میزان تراوش و طول تره کار قنات دارد.

مظهر قنات:

آغاز قنات،همان دهانه قنات است که مظهر نامیده میشود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می آید.

پیشکار قنات:

قسمت انتهایی قنات، پیشکار قنات نامیده میشود که در آخرین قسمت آن، مادر چاه قنات قرار گرفته است.این قسمت لایه آبدار قنات است.

مظهر قنات:

به آغاز قنات یا دهانه قنات، گفته می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.

زیرکانه و کارگشا

درباره نحوه شکل گیری کاریزها سایت کجارو مینویسد:

در اوایل هزاره‌ی یکم قبل از میلاد، گروه‌ها و قبایل کوچک شروع به مهاجرت به فلات ایران کردند؛ جایی‌که میزان بارش باران در آن، کمتر از محل زندگی سابقشان بود. این قبایل، عادت به کشاورزی داشتند و این‌کار با وجود رودخانه و رودهای زیاد برایشان میسر می‌شد. بنابراین مجبور بودند برای یافتن آب، به جستجوی مکان مناسب بپردازند. در سرزمین‌های فلات ایران، آب و هوا معمولا خشک و طاقت‌فرسا بود و به‌طور کلی میزان بارش باران هم کم و ناکافی بود. بیشترین بارش باران این منطقه، بین ماه‌های اکتبر تا آوریل رخ می‌داد. کشاورزان عهد باستان، تلاش می‌کردند در فصول بارش باران، کانال‌ها و آب‌راه‌هایی حفر کنند اما در تابستان این کانال‌ها خشک می‌شدند. بعدها این کشاورزان متوجه شدند، آب‌های جمع‌شده‌ای که در تونل‌های معادن جریان داشت، خشک نشده است. کشاورزان با معدن‌چی‌هایی که به‌دنبال فلز مس بودند، معامله‌ای کردند که طی آن از معدن‌چی‌ها خواستند برایشان تونل بسازند. کشاورزان می‌خواستند مطمئن شوند، آبی که از نقاط مختلف جمع‌آوری می‌شود و یک رود کوچک تشکیل می‌دهد، برای مصارف کشاورزی و آبیاری آنان کافی خواهد بود یا خیر. کشاورزان ایران باستان، با کمک معدن‌چی‌ها توانستند یک سیستم آبی زیرزمینی برای آبیاری محصولات خود در فصول گرم سال تعبیه کنند. طبق کاوش‌های صورت گرفته، این ابداع در شمال غرب ایران کنونی و در حوالی مرز ترکیه انجام شده است.

جهانگرد فرانسوی-بریتانیایی به نام «ژان چاردین» در جایی چنین نوشته است:

ایرانیان نه تنها قادر به موقعیت‌یابی محل دقیق آب بودند، بلکه این توانایی را نیز داشتند که آب را تا فاصله‌ی ۶۰ کیلومتری و یا گاهی نیز بیشتر انتقال دهند.

همانطور که توضیح داده شد سیستم کاریزها بسیار ساده اما در عین حال بسیار راه گشا بود و در سویی حفاری چنین سازه های زیرزمینی بسیار سخت و طاقت فرسا بوده است.

شکل سقف کانال های حفاری شده به صورت گنبدی هست که این نوع حفاری باعث میشود تا خاک ریزش کمتری داشته باشد و مقاومت کانال های بیشتر باشد.

خلاصه

مطالب درباره کاریزها بسیار زیاد هست ولی قصد ندارم بیشتر ادامه داشته باشد.به امید خدا به زودی یک مقاله بسیار جالب ترجمه فارسی خواهم کرد تا شاید استفاده شود.

خلاصه کلام این هست که ایرانیان با سیستم کاریزها توانسته بودن مشکل کم آبی را تا حدودی برطرف نمایند،حال چرا ما از این سیستم و تجربه که آزمون خود را نیز به خوبی پس داده است استفاده نکنیم؟

البته منظور این نیست که فردا نفری یک بیل و کلنگ به دوش بگیریم و برویم شروع به حفاری کنیم!

کاریزها تجربه درستی بودند که امروزه با پیشرفت های تکنولوژی میتوان با برطرف کردن معایب آن،بار دیگر این سیستم تا اجرایی کرد،آب را از مناطق پرآب و مرتفع به مناطق خشک انقال داد.علاوه بر کمک رسانی به مناطق کم آب،اشتغال زایی خوبی هم در پس خود به همراه خواهد آورد.قسمت خوب ماجرا این هست که ما در ساخت سد تجربیات خوبی داریم و میتوانیم این بار خودمان را در ساخت اینچنین کانال های انقال آبی آزمایش کنیم.این هم یک روش جالب برای بهبود مشکل کم آبی ایران هست 🙂